Dự án đường sắt cao tốc từng là ‘con át chủ bài’ của Trung Quốc trong chiến lược kết nối Á – Âu, nay lại trở thành gánh nặng nợ nần cho nhiều quốc gia. Tham vọng về mô hình phát triển ‘nhà nước dẫn dắt’ đang dần bộc lộ những hạn chế.
Nhật Bản, một đồng minh quan trọng của Mỹ, đã nắm bắt cơ hội này để trở lại cuộc đua. Cuộc cạnh tranh giữa hai cường quốc không chỉ là công nghệ tàu siêu tốc, mà còn là định hình tương lai kinh tế khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Tuyến đường sắt cao tốc Whoosh của Indonesia, khai trương năm 2023, là một minh chứng. Với tổng vốn đầu tư 7,2 tỷ USD (75% từ vốn vay Trung Quốc), dự án này đã chậm tiến độ 4 năm và đội vốn hơn 1 tỷ USD. Thay vì là biểu tượng hợp tác, Whoosh trở thành ví dụ điển hình cho rủi ro khi ‘dựa vào Trung Quốc’: lượng khách thấp, chi phí cao, và thua lỗ hàng triệu USD trong năm đầu. Indonesia đang phải tái cơ cấu nợ với Bắc Kinh.
Năm 2015, Indonesia đã chọn Trung Quốc thay vì Nhật Bản (với khoản vay ưu đãi lãi thấp) vì gói giải pháp ‘trọn gói’. Giờ đây, sau một thập kỷ, nhiều người tự hỏi liệu đó có phải là quyết định đúng đắn.
Christoph Nedopil từ Viện Griffith (Australia) nhận định, không quốc gia nào cung cấp giải pháp tích hợp như Trung Quốc. Tuy nhiên, lợi thế này lại tiềm ẩn rủi ro: hợp đồng thiếu minh bạch, dự báo sai lệch, và áp lực chính trị.
Từ Thái Lan đến Malaysia, các tuyến đường sắt cao tốc Trung Quốc đều phải đàm phán lại do lo ngại ‘bẫy nợ’. Philippines hủy 3 dự án do Trung Quốc tài trợ trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị. Nigeria và Sri Lanka cũng đang vật lộn với các khoản nợ từ các dự án hạ tầng Trung Quốc.
Ngược lại, Nhật Bản kiên định với chiến lược ‘chất lượng và niềm tin’. Với công nghệ Shinkansen từ năm 1964, Tokyo đang triển khai dự án hành lang Mumbai – Ahmedabad ở Ấn Độ (dài 508 km, vốn 17 tỷ USD, 81% từ khoản vay lãi suất cực thấp của Nhật). Đây là nơi thứ hai sau Đài Loan ứng dụng công nghệ Shinkansen, giảm thời gian di chuyển từ 6 giờ xuống 2 giờ. Dự án này thuộc sáng kiến PGII của G7, huy động 600 tỷ USD đến năm 2027 cho hạ tầng bền vững toàn cầu.
Thành công của Nhật Bản đến từ công nghệ và cách tiếp cận. Kinh nghiệm từ dự án tàu điện ngầm Delhi Metro (khởi công năm 2002 với sự hỗ trợ của JICA) giúp Tokyo hiểu rằng mỗi quốc gia có văn hóa riêng cần được tôn trọng. Ví dụ, khi công nhân Ấn Độ từ chối đội mũ bảo hộ, các kỹ sư Nhật đã phối hợp với chính quyền địa phương ban hành quy định bắt buộc, nâng cao an toàn.
Sau 20 năm, Delhi Metro trở thành một trong những hệ thống tàu điện ngầm lớn nhất thế giới, phục vụ hơn 5 triệu lượt khách mỗi ngày. Tokyo không chạy theo giá rẻ, mà theo đuổi niềm tin, an toàn và tính lâu dài – những giá trị mà Bắc Kinh còn thiếu.
