Amazon, lá phổi xanh vĩ đại của Trái Đất, đang đối mặt với một thảm kịch môi trường chưa từng có. Suốt hai năm qua, những sự cố sinh thái nghiêm trọng liên tục giáng xuống lưu vực sông hùng vĩ này. Đỉnh điểm là vào cuối năm 2023, hàng trăm cá heo nước ngọt đã chết một cách bí ẩn tại nhiều hồ thuộc khu vực trung tâm Amazon, đặc biệt là hồ Tefé ở Brazil. Những cái chết dồn dập trong suốt 2 tháng đã khiến cộng đồng quốc tế bàng hoàng và đặt ra câu hỏi lớn: Điều gì đang thực sự hủy hoại hệ sinh thái khổng lồ này?
Một nghiên cứu gây chấn động, được công bố vào ngày 6/11/2025 trên tạp chí Science bởi nhóm của nhà thủy văn Ayan Fleischmann, đã hé lộ nguyên nhân kinh hoàng đằng sau thảm kịch này. Nhiệt độ nước tại hồ Tefé có thời điểm vọt lên tới 41 độ C, một con số đáng kinh ngạc và vượt xa khả năng chịu đựng của hầu hết các loài sinh vật nước ngọt. Để hình dung, nhiệt độ thông thường của các hồ Amazon chỉ dao động quanh mức 29-30 độ C.
Các cuộc khảo sát tại 10 hồ lớn trong khu vực trung tâm Amazon cho thấy một nửa trong số đó ghi nhận nhiệt độ ban ngày vượt quá 37 độ C. Đặc biệt tại hồ Tefé, hạn hán kéo dài đã làm diện tích mặt nước bị thu hẹp tới 75%, khiến ánh nắng mặt trời chiếu thẳng xuống toàn bộ cột nước. Điều đáng báo động là nhiệt độ không chỉ nóng ở bề mặt mà còn lan xuống độ sâu 2 mét, khiến cá heo và nhiều loài khác không còn nơi nào để ẩn náu khỏi sự ‘hấp chín’ khủng khiếp này.
Nhóm nghiên cứu kết luận rằng sự kết hợp giữa nắng nóng dai dẳng, mực nước thấp kỷ lục, gió yếu và độ đục cao đã biến các hồ thành những ‘lò hấp tự nhiên’. Nước đục hấp thụ nhiệt mạnh hơn, trong khi gió không đủ để làm mát, khiến nhiệt lượng bị tích tụ và giữ lại, tạo nên một cái bẫy chết người cho muôn loài.
Nhưng cá heo chỉ là nạn nhân tiêu biểu nhất của thảm họa này. Đồng thời, hàng loạt loài cá bản địa cũng đã được tìm thấy chết dạt bờ. Tại một số hồ, cảnh tượng rùng rợn hơn là nước chuyển sang màu đỏ rực do tảo silic nở hoa, minh chứng cho sự đảo lộn nghiêm trọng của hệ sinh thái. Các nhà khoa học bày tỏ sự kinh hoàng, thừa nhận rằng họ chưa bao giờ chứng kiến một hồ nước ngọt nào ở Amazon nóng lên nhanh và cực đoan đến vậy. Toàn bộ hệ sinh thái đang trong tình trạng báo động đỏ, khiến giới nghiên cứu không ngừng quan ngại và theo dõi từng diễn biến nhỏ nhất.
Hậu quả không chỉ dừng lại ở môi trường. Sự suy thoái này đe dọa trực tiếp đến sinh kế của hàng triệu cộng đồng bản địa phụ thuộc vào nguồn nước và thủy sản. Hoạt động đánh bắt truyền thống, sinh hoạt hàng ngày và quyền tiếp cận nước sạch đang bị ảnh hưởng nghiêm trọng, châm ngòi cho một cuộc khủng hoảng đa chiều về môi trường, kinh tế và xã hội.
Đáng sợ hơn, Amazon đang nóng lên với tốc độ đáng báo động, vượt xa mức trung bình toàn cầu. Phân tích dữ liệu vệ tinh của NASA từ năm 1990 cho thấy nhiệt độ trung bình của các hồ nước Amazon tăng khoảng 0,6 độ C mỗi thập niên. Một khu vực vốn đã nóng ẩm nay càng trở nên cực đoan, dễ dàng rơi vào các chu kỳ hạn hán, cạn kiệt nguồn nước và tăng nhiệt đột ngột.
Sự lặp lại của hạn hán nghiêm trọng trong cả năm 2023 và 2024 là bằng chứng rõ ràng: Biến đổi khí hậu không còn là mối đe dọa tương lai mà là một thực tế đang diễn ra khốc liệt. Các nhà khoa học dự đoán rằng những thảm kịch tương tự sẽ trở thành một phần của ‘bình thường mới’ trong tương lai gần.
Trước thềm Hội nghị COP30 tại Brazil, nhà nghiên cứu Ayan Fleischmann khẩn thiết kêu gọi tăng cường giám sát dài hạn các hệ thống hồ Amazon. Ông nhấn mạnh vai trò sống còn của các hồ nhiệt đới đối với an ninh lương thực và sinh kế bản địa, nhưng lại là những hệ thống ít được nghiên cứu nhất so với các khu vực khác. Sự hợp tác chặt chẽ với các cộng đồng bản địa để xây dựng mô hình quản lý và thích ứng bền vững là tối quan trọng.
Fleischmann khẳng định biến đổi khí hậu đang diễn ra với mức độ khẩn cấp chưa từng có và ông sẽ mang vấn đề này ra thảo luận tại COP30, với hy vọng thu hút sự quan tâm và nguồn lực quốc tế cần thiết để cứu lấy Amazon.
